groupLid worden

Rick Kwekkeboom is lector Langdurige Zorg en Ondersteuning aan de Hogeschool van Amsterdam (HvA). Ze gaf tijdens het Verbindingsfestival haar visie op inclusie in de publieke ruimte en het sociale domein. ‘Een toegankelijke samenleving en toegankelijke wijk vergt een shift in het denken. Samen leven vraagt om samen doen.'

Tekst: Martin Zuithof - Medisch Ondernemen

Binnen een ´inclusieve samenleving´ zouden mensen met en zonder beperking samen én onafhankelijk van elkaar hun leven naar eigen inzicht vorm moeten kunnen geven. Het ´inclusief´ maken van een buurt of wijk gaat niet alleen over de fysieke kant, maar ook over sociale relaties. Bij fysieke maatregelen gaat het bijvoorbeeld om ruimtelijke ordening, woonplattegronden en beschikbaarheid van voorzieningen. Bij sociale relaties betreft het ‘wederkerige zorgzaamheid’, acceptatie en elkaar letterlijk en figuurlijk de ruimte geven.

‘Er niet bij horen’
Rick Kwekkeboom zet de begrippen inclusie en exclusie tegenover elkaar. ‘Mensen die anders zijn, horen er vaak niet bij. Er zijn verschillende pogingen gedaan om mensen die anders zijn te laten integreren, door ze eigen ‘niches’ te geven of door te eisen dat ze zich aanpassen. Maar een echte bijdrage aan mensen die anders is zijn is gewoon inclusie: ze opnemen in het geheel. Geef ruimte om het anders zijn mogelijk te maken.’

Dat is een opdracht aan de samenleving, stelt Kwekkeboom. ‘We hebben de opdracht om mensen met een beperking, mensen die zorgondersteuning nodig hebben, daadwerkelijk in ons midden op te nemen. Gezondheid en kwaliteit van leven zijn niet vanzelfsprekend. Een volwaardige deelname aan de samenleving hoort wel vanzelfsprekend te zijn.’

‘Shift in het denken’
Er is een verdrag van de Verenigde Naties: ‘Inzake rechten van personen met een handicap’ dat de volwaardige deelname aan de samenleving door iedereen moet stimuleren. ‘Het is een schandaal dat Nederland heeft geaarzeld dit verdrag te ratificeren tot 2016. Hoe moeilijk kon dat zijn als rijk land?’
Kwekkeboom toont voorbeelden in de fysieke ruimte die de toegankelijkheid bevorderen, zoals vrije voetgangerspaden en toegankelijke plattegronden in woningen. ‘Een toegankelijke samenleving en wijk vergen een shift in het denken. Inclusie is van belang op allerlei deelterreinen, zoals bebouwde omgeving, huisvesting, sportdeelname, sociale relaties, maar ook elkaar de ruimte geven op feestjes.’

‘Zie de stad als huiskamer’
Toegankelijkheid in de bebouwde omgeving heeft uiteenlopende kanten, betoogt Kwekkeboom. ‘Het gaat niet alleen om fysieke toegankelijkheid, maar ook om visuele. Iemand met visuele beperkingen kan een omgeving ervaren als donkere ruimte waarin hij geen overzicht kan krijgen. Zorg dus voor toegankelijke en vrije stoepen en fietspaden, zonder hinderpaaltjes en een veelheid aan fietsen. Zorg voor vergroening, zodat de omgeving weer vertrouwder wordt (‘heimisch’) en bijdraagt aan ontmoeting en veiligheid. Denk ook aan beschutting tegen regen en zon. Zie de stad als huiskamer.’

‘Woonontwerp kan bijdragen aan isolement’
Voor architecten betekent dit dat ze aanpasbare woningen zouden moeten ontwerpen, stelt Kwekkeboom. ‘Dat betekent dat je er met een rollator of rolstoel goed in moeten kunnen bewegen.’ Daarnaast geldt ook klimaatbestendigheid, zoals geen grote ramen op het zuidwesten meer. ‘En zorg voor ontmoetingsmogelijkheden door te bouwen rond open ruimtes. Maak het makkelijk dat mensen elkaar kunnen bezoeken. Ook door de coronacrisis kunnen we leren hoe het woonontwerp bijdraagt aan sociaal isolement.’

‘Inclusie komt van twee kanten’
Ook bedrijven moeten toegankelijkheid serieuzer gaan nemen, vindt Kwekkeboom. ‘Op buurtniveau dienen voorzieningen aanwezig te zijn, zodat mensen niet van het openbaar vervoer gebruik hoeven maken om bij een alledaagse voorziening terecht te komen.’

‘Winkelpersoneel is soms ongeduldig met mensen in een rolstoel, met reuma of met verstandelijke beperkingen. Iedereen heeft het recht op zijn eigen tempo en eigen mogelijkheden. Iedereen zou zich bewust moeten zijn van verschillen tussen mensen. Geef elkaar ruimte en tijd.’
Omgekeerd vergt de omgeving ook een bepaalde flexibiliteit van mensen met beperkingen. ‘Soms zijn ze koppig en laten ze geen hulp toe. Vraag gewoon om hulp. Het gesprek daarover moet van twee kanten komen, zodat er gelijkwaardigheid ontstaat.’

‘Geef ervaringsdeskundigen inbreng’
‘Op het Kennisplein Gehandicaptensector zie je voorbeelden die de inclusiviteit als uitgangspunt hebben. In de Stripheldenbuurt in Almere wordt bijvoorbeeld gewerkt aan fysieke en sociale toegankelijkheid, waardoor buurtbewoners elkaar meenemen in het samen leven. Ze hebben een openbaar vervoerhalte toegankelijk gemaakt, een andere inrichting van de ruimte gerealiseerd en een dialoog met de mensen met beperkingen over hun deelname aan de samenleving op gang gebracht.’

‘Rolstoel Roadmovie’
‘Betrek vanaf het begin ervaringsdeskundigen bij je werk, anders gaat het mis. De LocHal in Tilburg is een gerenoveerde fabriek waar locomotieven werden gebouwd. Het ontwerp voor de renovatie won veel prijzen, maar over de vraag of de ruimte ook open is, is niet goed nagedacht. Voor mensen met een visuele beperking is het gebouw niet goed toegankelijk. De architect erkende dat hij geen rekening had gehouden met de beleving van mensen met een visuele beperking. Ook op wijkniveau ervaringsdeskundigen betrekken is een idee, bijvoorbeeld door buurtwandelingen te organiseren. Een inspirerend voorbeeld is ook de Rolstoel Roadmovisie. De regisseur gaat in allerlei landen op bezoek om te kijken hoe ze daar rekening houden met de belangen van mensen in een rolstoel.‘

‘Laat cliëntvertegenwoordigers kiezen’
Andrea Kuijpers (Zorgbelang Inclusief) vraagt zich af hoe breed de ervaringsdeskundigen betrokken moeten worden. Rick Kwekkeboom erkent dat dat best lastig is. ‘Iedereen heeft zijn eigen voorkeuren, ook omdat de ene handicap de andere niet is. Bijna elke gemeente heeft wel een organisatie als Cliëntenbelang of een Wmo-raad. Vraag ze om met je plannen mee te denken. Leg de keuze bij de cliëntenvertegenwoordigers. Zij kennen de verschillen, voorkeuren en wie er bij die vraag mee kan denken.’

ZorgSaamWonen sprak met expert Rick Kwekkeboom over eenzaamheid en stelde haar hierover vijf vragen. Rick Kwekkeboom is lector Langdurige zorg en ondersteuning.

1. Je bent lid van de Wetenschappelijke Adviescommissie Eén tegen eenzaamheid en adviseert Hugo de Jonge over het programma. Wat adviseer je/heb je geadviseerd? Is hij goed op weg?

De opdracht van de commissie is om de minister en het beleidsveld te adviseren over het monitoren van de eenzaamheid onder ouderen van 75 jaar en ouder in Nederland, over de effectiviteit van interventies die bedoeld zijn om de eenzaamheid onder (met name) ouderen van 75 e.o. te verminderen én over een (lange termijn) onderzoeksprogramma naar eenzaamheid en hoe deze te verminderen of waar mogelijk te voorkomen.

Over de eerste twee onderwerpen hebben we inmiddels een definitief advies aan de minister aangeboden. Deze zijn overgenomen, wat o.a. heeft geresulteerd in een oproep, via ZonMw, om aanvragen in te dienen voor het ontwikkelen en implementeren van (beloftevolle) interventies. Daarop zijn tientallen reacties geweest, vanuit alle delen in Nederland.

Het mooie van de aanpak is dat deze in de loop van de ruim twee jaar dat ze is ingezet ´eenzaamheid´ niet alleen op de politieke agenda heeft gezet, maar ook heeft gezorgd voor een maatschappelijk debat. Daaruit wordt dan wel weer duidelijk dat een tijdelijke aanpak niet genoeg zal zijn om dit vraagstuk tot een bevredigende  oplossing te brengen.

2. Binnenkort is de Week tegen de Eenzaamheid. Wat vind je daarvan? Helpt zo’n week?

Ik sta daar wat dubbel tegenover.. Het goede is dat er, breed en indringend, aandacht wordt gevraagd voor de soms schrijnende eenzaamheid waarmee mensen, niet alléén ouderen, mee te kampen kunnen hebben. Er gebeurt veel, er wordt veel georganiseerd en aangeboden,  ook in de media en dat is voor de bewustwording natuurlijk alleen maar prima.

Aan de andere kant: er blijven nog 51 weken in het jaar over waarin mensen óók eenzaam zijn en we weten dat eenmalige ´interventies´ de ervaren eenzaamheid alleen maar vergroten en niet wegnemen. Dus als alle energie en aandacht naar die ene week gaat, lopen we het risico dat we bij een deel van de eenzame mensen hun verdriet alleen maar vergroten. Dus ja, wat is wijsheid?

3. Je vraagt regelmatig aandacht voor eenzaamheid voor mensen met beperkingen. Waar zit de belangrijkste opgave voor deze doelgroep?

Het begint er natuurlijk mee dat wij als samenleving onderkennen dat gezond en gelukkig zijn geen vanzelfsprekendheid is maar een voorrecht. Mijn ouders hebben mij geleerd dat bevoorrechte mensen de verantwoordelijkheid hebben om mensen voor wie het leven minder gemakkelijk is ruimte te geven om ook volwaardig deel te nemen aan de gemeenschap. Als wij hen die ruimte niet geven veroordelen wij hen, al dan niet bewust, tot uitsluiting en daarmee tot een vergroot risico op eenzaamheid. Waar wij nu, ook in de commissie, voor pleiten is om ook het eenzaamheidsvraagstuk van mensen met een beperking op de politieke agenda te plaatsen en onderwerp van het publieke debat te maken. Voor deze mensen gaat het immers om eenzaamheid die zij hun hele leven, soms van jongs af aan al, hebben te verdragen.

Vanuit die optiek ben ik er ook blij mee dat voor de Gehandicaptenprijs 2021 nu gezocht wordt naar beloftevolle interventies die tot doel hebben om de eenzaamheid onder mensen met een beperking (ongeacht aard of oorzaak) te verminderen. Ik hoop dat ook hier veel reacties op gaan komen, ook vanuit de doelgroep zelf. Hun creativiteit en inventiviteit worden zo vaak onderschat…

4. Wat betekent de corona periode voor mensen met beperkingen? Neemt de eenzaamheid toe?

Ja, zonder meer. In het begin van de pandemie is, op zich terecht, veel aandacht uitgegaan naar de gevolgen voor de ouderen. Maar de lockdown had natuurlijk voor iedereen gevolgen en in het bijzonder voor mensen die met een beperking te maken hebben. Voor hen kan een besmetting immers veel ernstige gevolgen hebben dan voor mensen die gezond en vitaal zijn. De versoepelingen hebben daarin geen verandering gebracht.

Nu we zien dat de bereidheid om zich aan de maatregelen te houden afneemt en veel mensen denken dat het sociale leven zoals we dat voor maart 2020 kende weer terug moet komen, werpen we daarmee de mensen met een kwetsbare gezondheid en chronische aandoeningen in een groter sociaal isolement dan ze vaak al zitten. Als ik hoor dat iemand met een nieraandoening niet meer naar buiten durft omdat zij niet zeker weet of mensen wel genoeg afstand willen houden vind ik dat heel schokkend. Nu het aantal besmettingen weer toeneemt zullen meer mensen met een beperking zich gedwongen voelen zich af te zonderen. Dat baart mij zorgen… 

5. Je bent ook expert op het terrein van mantelzorg. Wat kun je daar over zeggen als het gaat om eenzaamheid?

In het algemeen lopen mensen die mantelzorg verlenen een groter risico op het ervaren van eenzaamheid. Dat heeft voor een deel te maken met het rouwproces waarmee mantelzorgverlening haast per definitie gepaard gaat. Mantelzorgverlening komt immers in de meeste gevallen voort uit een liefdevolle relatie tussen degenen die zorg nodig hebben en degenen die zorg geven. Het is altijd verdrietig als iemand van wie je houdt zorg nodig heeft en (mantel)zorg geven het enige of soms zelfs het laatste is wat je voor die ander kunt doen.

Daarnaast merken mantelzorgers vaak dat hun sociale netwerk een stuk kleiner wordt; mensen trekken zich terug omdat zij het ongemakkelijk vinden om contacten te onderhouden met iemand die ziek wordt, met dementie te kampen krijgt of een psychische of verstandelijke beperking heeft. Daarnaast kan het mantelzorg verlenen zoveel tijd en energie vragen dat je als mantelzorgen sowieso in de sociale activiteiten moet gaan snijden. Dit, in combinatie met de rouw én het terugtrekkend gedrag van familie, vrienden en kennissen, resulteert niet zelden in een diep gevoel van eenzaamheid. In het ergste geval wordt hierdoor ook de fysieke gezondheid van de mantelzorger bedreigd, waardoor de eenzaamheidsgevoelens verder verdiepen.