Auteur: Kees Penninx

Met het Experiment Vitale Wooncomplexen onderzochten kennisinstituut Platform 31 en Aedes koepel van woningcorporaties hoe bewoners van tien kwakkelende wooncomplexen van hun woongebouw een bruisende sociale gemeenschap kunnen maken. ActivAge ontwikkelde hiervoor de methodiek Studio BRUIS – Samen buurten. Impact onderzoek van de Universiteit voor Humanistiek wees uit dat de methode werkt. Waarom en hoe? Daarover verhaal ik in deze blog.

Crime scene
We schrijven juli 2018, als dit verhaal begint. Laurens I en II is de weinig poëtische naam van een Rotterdams wooncomplex in de wijk Ommoord. Een groot flatgebouw met 237 zelfstandige seniorenappartementen en een grote gemeenschappelijke ruimte op de begane grond. Niets bijzonders eigenlijk; er zijn duizenden van zulke woongebouwen in Nederland. Maar niet al deze gebouwen maken de spectaculaire ontwikkeling mee, waarover ik hier schrijf. Dit verhaal gaat over niets meer of minder dan de sociale herovering van een wooncomplex. Wat was het geval? Argeloze bewoners werden bij de ingang uitgescholden, bespot en zelfs bespuugd. “Leuke jas mevrouw. Zeker van de kringloop.” Tegen dat soort ongein zijn maar weinig bewoners opgewassen. “Je kookt van binnen, maar oh wee als je er iets van zegt”, geeft een bewoonster aan. Ook de huismeester en de bewonersconsulent zitten met de handen in het haar. Huismeester Goran: “Ze hangen soms de hele zomer rond bij de hoofdingang. Maar ja, dat is niet verboden. Ik spreek ze erop aan, dan helpt het even, maar de volgende dag is het al weer mis.” Volgens sommige bewoners is dit maar het puntje van de ijsberg. Als ik hen mag geloven betreed ik met mijn koffer van BRUIS geen wooncomplex, maar een crime scene.

Vijf maanden later

• “Dat groepje onruststokers? Eerst liep ik er met een grote boog omheen. Nu stap ik er gewoon op af. Ik maak een praatje. Dan laat je niet zien dat je bang bent. Want je wilt toch niet dat de kloof nog groter wordt?
•  “Ik vond geen aansluiting op mijn gang, wat ik ook probeerde. Die deuren bleven dicht. Maar ik heb iets geleerd: gaat het niet linksom dan maar rechtsom. Ik heb nu andere mensen in het gebouw gevonden waarmee ik iets aan gymnastiek wil gaan doen.”
• “Ik wilde al heel lang op iemand afstappen die het moeilijk heeft. Die kwam gewoon niet meer de deur uit. Dat voelde helemaal niet goed. Maar ik durfde niet. Je voelt zo’n drempel hè? Nu heb ik het gedaan! Ik heb de stoute schoenen aangetrokken. Je wilt niet weten hoe blij dat mens was. Ik krijg er nog kippenvel van.”
• “Ik vertrouwde hier niemand meer. Echt geen mens. Dat voelde zo verschrikkelijk eenzaam. In de BRUIS-groep heb ik ervaren dat er hier nog steeds mensen wonen die ik kan vertrouwen. Hier heb ik vrienden gemaakt.”
• “Ik heb hier jaren gewoond met een man die niet goed voor mij was. Ik voelde me steeds kleiner worden. Ik stelde gewoon niets meer voor, ik was niemand. En kijk nu eens. Nu ben ik hoofd van Club Creatief!” 
• “Dus het gaat erom dat we meer clubjes oprichten?  Nou ik weet er wel een. Ik ga een zangkoor oprichten. Wie doet er mee?”

Revolte tegen de negativiteit
Deze uitspraken tekende ik op uit de monden van bewoners die deelnamen aan de gespreksbijeenkomsten van het project Studio BRUIS – Samen buurten. Hier verder kortweg ‘BRUIS’ genoemd. BRUIS brengt mensen op de been die het onhebbelijk gedrag van een kleine minderheid, het geroddel en de negatieve sfeer in het gebouw beu zijn. Ze willen respect, tolerantie en een positieve, prettige woonsfeer die geborgenheid biedt en ontmoeting mogelijk maakt. BRUIS brengt deze bewoners bij elkaar, steekt hen een hart onder de riem en moedigt hen aan hun eigen plan te trekken.

Al tijdens de eerste bijeenkomst bedenkt de initiatiefgroep een motto voor het project: ‘Alles wat aandacht krijgt groeit’. Richt je daarom niet op de negatieve dingen. Negeer het geroddel. Trek liever samen een plan waar je blij van wordt. De afbeelding hieronder bevat de woorden waarmee de leden van de initiatiefgroep – drie bewoners, de woonconsulent en de huismeester – uiting geven aan hun verlangen. Daarvoor hoefde ik maar één vraag te stellen: wat wilt u? Van de antwoorden maak ik een woordenwolk. “Met dit plaatje hebben we meteen een mooi logo voor ons project” zegt een bewoonster. Zo gezegd, zo gedaan.

Wat biedt BRUIS?
BRUIS stelt bewoners van 55+ wooncomplexen in staat tot het werken aan een vitaal en bruisend woonklimaat. Een bruisend woonklimaat biedt bewoners gunstige voorwaarden voor het ontwikkelen en onderhouden van een ondersteunend sociaal netwerk in de eigen woonomgeving. Zowel binnen het wooncomplex als daarbuiten. Een goed sociaal netwerk biedt praktische, sociale en emotionele steun, is een belangrijke bron van zingeving en vormt het fundament voor zelfredzaamheid en eigen regie.

Wanneer is sprake van een bruisend woonklimaat? BRUIS hanteert hiervoor vijf indicatoren en helpt bewoners vooruitkomen op alle vijf de indicatoren: 

•             bewoners kennen elkaar;

•            voelen zich verbonden met elkaar;

•             doen actief mee met activiteiten;

•             organiseren zelf activiteiten;

•             beheren en benutten zelf de algemene ruimten.

Hoe werkt het?
BRUIS is ontwikkeld aan de hand van ervaringen in tien Nederlandse wooncomplexen. Kenmerken: 40 tot soms meer dan 350 appartementen, sociale woningbouw, niet altijd in de sterkste wijken, vaak aangeduid als 55+ wooncomplex of seniorenwooncomplex, gemiddelde leeftijd 77 jaar. Centraal staat een doorgaande beweging, het vliegwiel van BRUIS, dat zich kenmerkt door een opwaartse cyclus. Daarin zien we een zich herhalend patroon van Actie -> Animatie -> Ontmoeting -> Gesprek -> Verbinding -> Actie, enzovoort.

Het vliegwiel wordt aangedreven door twee motorblokken:

Motorblok 1: Elkaar ontmoeten. Reuring maken met laagdrempelige, vrolijke, animerende collectieve activiteiten op complexniveau, aangeboden aan alle bewoners; doorgaans vanuit een bewoners- of activiteitencommissie. De methodiek bouwt voort op klassieke bewonersactiviteiten zoals de jaarlijkse barbecue, maar voegt daar – gezien de toenemende diversiteit van bewoners - een grotere variatie aan inspirerende en creatieve mogelijkheden aan toe. Zoals de wensenboom, de klaag- en draagmuur, het mobiel terras en allerlei vormen van community art. De ontwikkeling van dit motorblok is geïnspireerd op de praktijk van animation socio-culturelle, een van oorsprong Franse activeringsmethode in het kader van samenlevingsopbouw, volwasseneneducatie en sociaal cultureel werk in wijken met een lage sociaaleconomische status (Wadhwa, 2000).

Motorblok 2: Elkaar vinden. Bewoners vormen groepjes van twee of meer personen – hier Bruiskringen genoemd – waarin zij micro-activiteiten oppakken die aansluiten bij gedeelde interesses, behoeften en talenten. Bruiskringen worden gevormd tijdens gespreksbijeenkomsten van tien à vijftien bewoners. In deze bijeenkomsten wisselen bewoners aan de hand van levensthema’s uit wat zij belangrijk vinden in het leven; ze ontdekken gedeelde interesses en onderzoeken hoe ze daar samen actief vorm aan kunnen geven. Zo ontstaan diverse informele, grass roots groepjes, zoals een leesclub, een wandelclub en een breiclub. De ontwikkeling van dit motorblok is geïnspireerd op het concept life politics (Giddens, 1991).

Rebellenclub
Terug naar Laurens I en II. BRUIS startte met een kleine initiatiefgroep, los van – maar wel gesteund door - de zittende bewonerscommissie. De initiatiefgroep organiseerde enkele druk bezochte en feestelijke bewonersbijeenkomsten rond de vraag ‘hoe kunnen wij van ons wooncomplex een bruisende woongemeenschap maken?’ Daarnaast faciliteerde de initiatiefgroep zes gespreksbijeenkomsten voor zestien bewoners. Op 237 huishoudens is dat een diepte-investering. Deze verdient zichzelf terug. De gespreksbijeenkomsten zijn zo opgezet, dat mensen elkaar vinden als lotgenoten én interessegenoten. Uit deze groep staan nieuwe BRUIS-ambassadeurs op die de weg effenen naar een compleet nieuwe praktijk van bewonersparticipatie. Een praktijk die even simpel is als doeltreffend: doe je eigen ding en doe het samen. Het blijkt een schot in de roos. Mensen willen geen ‘one size fits all’ meer. Niet meer jaar in, jaar uit met het hele wooncomplex naar de Keukenhof. En ook niet meer het gedoe in allerlei commissies en moeilijke vergaderingen. BRUIS laat duizend bloemen bloeien. De aanpak is gericht op het versterken van een clubjescultuur, waarin je doet waar je zelf zin in hebt, met de mensen die je zelf hebt gekozen, op een tijdstip dat jou zelf goed uitkomt.

Bonte stoet bondgenoten
Daarmee krijgt de formele bewonerscommissie of de traditionele activiteitencommissie er een bonte stoet bondgenoten bij, van brave, maar trotse want zelf georganiseerde theekransjes tot dwarse rebellenclubs à la Hendrik Groen. Spannende combi natuurlijk, formeel én losjes (tot losbandig), maar het kan. En het werkt! Want de nood is hoog en uiteindelijk wil iedereen hetzelfde: een fijne plek om te wonen, waar je elkaar respecteert en interessegenoten kunt vinden. Bruisend Laurens levert acht nieuwe clubs op, waaronder Club Creatief, een zangkoor, een beweeggroep, een computerclub, een tuinclub en een reeks workshops ‘Snacks maken uit de wereldkeuken’. Allemaal voor en door bewoners. Vijf andere activiteiten zitten in de ideefase, zoals de scootmobielclub en de telefooncirkel. Daar worden nu kartrekkers voor gezocht. Tijdens de laatste bijeenkomst van de gespreksgroep zegt iemand: “Ik weet niet of jullie het ook zien, maar ik heb echt het gevoel dat de overlast verminderd is.” Waarop een andere deelnemer reageert: “Is de overlast verminderd of de sfeer verbeterd?”   

Help bewoners het zelf te doen
Gaat dat allemaal vanzelf? Nee. Activerende bewonersondersteuning is een vak apart. BRUIS berust op een waar mogelijk terughoudende en waar nodig (tijdelijk) activistische inzet van een professionele community builder. Hiermee plaatst de methodiek zich in de traditie van het methodisch werken aan activering van burgers. De dominante denkrichting in deze traditie is: help bewoners het zelf te doen. Dat is natuurlijk een paradoxale uitdrukking, maar zij vat wel de essentie van de aanpak samen. Professionele ondersteuning is hier gericht op empowerment: het versterken van de eigen ambities en vermogens van burgers en hun gemeenschappen. Een van de uitgangspunten is ABCD: Asset Based Community Development (Kretzman en McNight, 1993, Engbersen en Rensen,2014). ABCD bouw voort op wat bewoners zelf willen en kunnen. ‘Zelf doen’ draagt bij aan het gevoel van eigendom: het is ónze activiteit, het is ónze buurt, het is verdorie óns wooncomplex. Dit draagt bij aan een gevoel van eigenaarschap (sense of ownership). Een cruciale factor voor succes en verduurzaming.

Een reeks van kleine dingen bij elkaar gebracht
Gebleken is dat gemeenschapsvorming in deze wooncomplexen mogelijk is, maar ook een kwestie van kleine stappen en een lange adem. “Grote dingen worden gedaan door een reeks van kleine dingen bij elkaar gebracht,” zei Vincent van Gogh. Het gaat langzaam, soms haast als een processie van Echternach: drie stappen vooruit, twee achteruit. Maar zolang het oplevert dat mensen elkaar vinden in kleine, zelfwerkzame groepjes rond gedeelde interesses, of gewoon zomaar, omdat het klikt, is het de moeite waard. Toon waardering voor de eigen clubjes en groepjes van bewoners en zet ze in het zonnetje. Breng ze twee keer per jaar bij elkaar om uit te wisselen en het is feest. Meer hoef je niet te doen. De kwaliteit van het sociaal leven in een senioren wooncomplex zit niet in grootse en meeslepende collectieve activiteiten, maar in de optelsom van al die zelf gekozen kleine verbanden en micro-activiteiten, waarin mensen er zelf over gaan, verbondenheid voelen en iets voor elkaar kunnen betekenen.

Vragen? Reacties? info@activage.nl of www.activage.nl

Noot: 

Platform31, Aedes en gemeente Rotterdam hebben aan het traject in de Laurens een financiële bijdrage geleverd. Voor meer informatie:

https://www.platform31.nl/thema-s/wonen-zorg-en-gezondheid/wonen-en-zorg/vitale-woongemeenschappen en https://www.activage.nl/product/studio-bruis-samen-buurten/