Want Japan, met zijn snel vergrijzende samenleving, loopt zo’n tien jaar voor op ons en lijkt ons voorland te zijn. Inmiddels is daar één op de drie inwoners ouder dan 65 jaar, het aantal honderdjarigen is er het hoogste ter wereld, met dank aan de zogenaamde blue zones. Net zoals in Nederland staat tegenover deze vergrijzing ook ontgroening, het ontbreken van voldoende aanwas. Met name de zorg zal hier last van ondervinden, want wie zorgt er voor ouderen? Wat kunnen we dan leren van de manier waarop Japan hiermee omgaat?

Het bezoek aan het activiteitencentrum maakte duidelijk wat belangrijke normen en waarden zijn. Zoals niet lachen om de fouten van een ander dus, want respect en het diep gewortelde gevoel onderdeel te zijn van een groep is onderdeel van het DNA van Japan. ‘En’, vroeg Wendy Kemper aan de aanwezigen van de masterclass ‘hoe oud denk je dat de deelnemers zijn’? De deelnemers waren wat ouder, dat was te zien, maar de gemiddelde leeftijd lag boven de 75 jaar. Zonder grijze haren en zonder de kenmerkende forsere lichaamsbouw van de gemiddelde senior in Nederland, was het moeilijk in te schatten. De oefeningen, het beweegaanbod dat bewezen effectief was om vallen te voorkomen, kostte de jongere Nederlandse groep meer moeite dan de oudere Japanners.  

Nauwelijks welvaartsziekten

Japanse ouderen zijn gemiddeld veel fitter dan hun Nederlandse leeftijdsgenoten. Ze overlijden dan ook nauwelijks aan welvaartsziekten maar aan slijtage van het hart, de longen etcetera. Hun leefstijl is gezond en dat heeft in ieder geval te maken met de nadruk die in Japan ligt op preventie en bewegen. Wat kun je doen om ongelukken in huis te voorkomen, hoe zorg je ervoor dat je zelf fit blijft en zolang mogelijk voor jezelf kunt zorgen? Dat is ook welbegrepen eigenbelang, want als er weinig zorg voorhanden is, hoe zorg je dan voor jezelf? 

Preventie staat centraal en de overheid zet volop in op educatie en voorlichting om gezond gedrag te stimuleren. Ze faciliteert activiteitencentra waar ouderen bijeen kunnen komen, hoewel de hoeveelheid voorzieningen tekort schiet in verhouding tot de vraag. Ook Japan kent een tweedeling, waarbij rijkere mensen hun eigen voorzieningen kunnen betalen, en waar armeren minder mogelijkheden hebben. Om gedrag te beïnvloeden gebruikt de overheid visuele communicatie (posters) en muziek en geluid om boodschappen te sturen. En ouderen – de jongere generaties bewegen zich steeds meer richting westerse leefstijl – zijn gevoelig voor deze boodschappen en voeren ze graag uit. 

Het plantpot-model illustreert de manier waarop de Japanse overheid gezond leven stimuleert.
De bedoeling is dat ouderen zo min mogelijk gebruik maken van medische voorzieningen en zoveel mogelijk zelf zorgen voor hun eigen gezondheid en die van buren.  Want elkaar helpen, als onderdeel van een gemeenschap, hoort bij de cultuur. Voor elkaar zorgen is een basisprincipe. Naast zorg voor jezelf en de familie is het motto ‘Ik zorg voor drie buren’.

Het beeld dat bij het plantpot-model hoort bestaat uit een bordje waarop de plant staat - de eigen verantwoordelijkheid- , dan een solide basis (de aarde in de pot) bestaande uit huisvesting en de gemeenschap waarvan je deel uitmaakt en daarna komt de overheid pas in beeld, met een aanbod aan (medische) voorzieningen, de bladeren. Preventie, lees ‘goed voor jezelf zorgen, de plant water geven’ vormt de basis. 

Cultuurverschillen

De presentatie riep verschillende reacties op. ‘In Nederland zijn mensen te eigenzinnig om de adviezen van de overheid op te volgen. Bovendien zet overheid nog steeds nauwelijks in preventie’. 

De vergelijking tussen de Japanse en Nederlandse cultuur dook vaker op, bijvoorbeeld bij het onderwerp wonen en bouwen. In Japan loopt het platteland leeg. Ouderen vertrekken naar de stad, waar wél voorzieningen zijn. Voorzieningen die allemaal te belopen zijn, zeg maximaal zo’n dertig minuten. Want in drukke steden is een auto niet vanzelfsprekend en bovendien vaak te duur omdat een ouderdomspensioen zoals wij dat kennen van staatswege ontbreekt. Alleen ouderen die gewerkt hebben, ontvangen een pensioen. Wél hebben bedrijven de verantwoordelijkheid om hun gepensioneerde werknemers te voorzien van een zinvolle daginvulling. Kemper en de Kater zagen dan ook nogal wat ouderen in het straatbeeld, bezig met vaak simpel werk. Maar wél actief en met een bijdrage aan de gemeenschap. 

Leegstaande woningen 

Een tekort aan woningen kent Japan niet. Het platteland loopt leeg, in de stad is het sterftecijfer van vooral ouderen hoog en komen er veel woningen vrij. Wonen en bouwen voor senioren met bijvoorbeeld diverse woonvormen en betaalbare sociale huur, bestaat nog nauwelijks. De overheid heeft slechts een klein aandeel in de bouw, het grootste gedeelte is in handen van commerciële partijen, die forse bedragen vragen. 
Met 25 m2 aan oppervlakte woon je in een groot appartement, de meeste appartementen zijn een stuk kleiner. 

Verpleeghuizen zoals wij die kennen, zijn er niet. In plaats daarvan zijn er overheidsalternatieven, elderly housing support, vooral voor ouderen die arm zijn of veel zorg nodig hebben. Zorg voor deze ouderen bestaat uit alle zorg bij elkaar, in één gebouw, het liefst met ook familie erbij. Zowel dagbesteding, lange- en korte termijn zorg, dagbesteding etcetera zijn er te vinden. Dit integrated community care system zorgt er ook voor dat ouderen in hun eigen vertrouwde omgeving en gemeenschap kunnen blijven wonen. En daar ook sterven, een diepgekoesterde wens, ook al betekent het dat ze sterven in een omgeving die wij ons niet kunnen voorstellen. Want ook dat is een beweging in Japan, die van quality of live naar quality of dying. 

Is Japan het voorland van Nederland? ‘Doen we hier de goede dingen om ons voor te bereiden op de toekomstige demografie? En doen we ze snel genoeg?’ is de vraag waarmee Wendy Kemper tegenwoordig kijkt naar de Nederlandse situatie. De reis naar Japan was de moeite waard, deelnemers hebben ‘via de bocht van het buitenland’ hun kijk op de toekomst kunnen verruimen. 

Dit artikel is geschreven door drs. (J.) José van Berkum. Ze is gespecialiseerd in wonen, welzijn & technologie van senioren. Voor contact: j.vanberkum@planet.nl of 0613883560